2023

stal, emalia, nr inw. MOK/CH/ 636, wykop F/98

Manierka armii austro-węgierskiej z okresu pierwszej wojny światowej. Wchodziła w skład podstawowego ekwipunku każdego żołnierza. Służyła do przechowywania płynów. Sygnowana „AUSTRIA/1916/WERKE”. Na powierzchni widoczne niewielkie uszkodzenia emalii. Zawiera nieoryginalną zakrętkę. Pierwotnie zamykana korkiem przymocowanym sznurkiem do jednego z dwóch uszu manierki. 

Na terenie odrodzonej Rzeczypospolitej przedmioty takie jak menażki, manierki czy kubki wojskowe były następnie standardowym elementem wyposażenia wielu domów.

Obiekt ten możemy także łączyć z Żydami z Europy Zachodniej, m.in. z Austrii (Wiedeń), których, w liczbie niemal 20 tys. (w tym 4.999 wiedeńczyków), od 16 października do 3 listopada 1941 r. przymusowo wsiedlono do łódzkiego getta, największego na terenie tzw. Okręgu Rzeszy „Kraj Warty”. Większość z nich zamordowano w Kulmhof w maju 1942 r.

metal, dł. 13 cm, MOK/CH 131

Metalowy wieszak na ubrania o przekroju zbliżonym do prostokąta odnaleziono podczas wykopalisk w 1997 r. w okolicach prezbiterium kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie, gdzie w czasie funkcjonowania niemieckiego obozu zagłady palono nieprzydatne rzeczy należące do ofiar. Kościół znajdował się w bliskim sąsiedztwie obozu i w pierwszym okresie jego funkcjonowania (grudzień 1941 – kwiecień 1943 r.) magazynowano w nim rzeczy osobiste zrabowane Żydom po przybyciu na miejsce. Odnaleziono tu m.in. sztućce, monety, protezę zębową czy znaczne ilości stłuczki fajansowej.

Wieszak o profilu wygiętym w kształt zbliżony do litery „S” jest prawdopodobnie pojedynczym elementem większej całości, o czym świadczą cztery otwory do jego przymocowania.

metal, nr inw. MOK(CH) 627, wykop F/98

Kilkucentymetrowa broszka przedstawiająca portret mężczyzny (?) z turbanem na głowie w ujęciu profilowym. Turban pierwotnie misternie zdobiony, wysadzany kamieniami, zakrywa ucho, na którym zawieszony jest kolczyk w formie łezki lub pawiego pióra. Na kolczyku i turbanie widzimy puste pola po dekoracyjnych kamieniach. Z tyłu obiektu fragmentarycznie zachowane zapięcie. 

Proweniencja broszki bliżej nieokreślona, stylem przypomina art déco, którego turban – element stroju o cechach orientalnych – jest jedną z rozpoznawalnych cech. Szczyt popularności turbanów jako okryć głowy przypada na lata 30. i 40. XX wieku. 

Broszka aktualnie prezentowana jest na stałej wystawie historycznej w Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w strefie narracyjnej poświęconej Zagładzie Romów i Sinti.

ceramika, Ø 5,1, nr inw. MOK(CH) 936

Okrągłe i lekko wypukłe wieczko, prawdopodobnie od puzderka, odnaleziono podczas badań archeologicznych prowadzonych na terenie pałacowym w Chełmnie, dokładnie na zachód od południowego tarasu. 

Awers wieczka zdobi inskrypcja z nazwą uzdrowiska i widokiem zabytkowego Domu Zdrojowego w nurcie neorenesansowym z zarysowanymi na „Deptaku Krynickim” sylwetami ludzkimi (kuracjuszami). Budynek wzniesiono w 1889 r. według planów dwóch architektów Juliana Niedzielskiego i Jana Zawiejskiego. Na białym rewersie tłoczone numery: „8452 / 52”. 

Krynica (woj. małopolskie) znana jest ze swoich źródeł wód mineralnych. Przed wybuchem wojny nazywana była uzdrowiskowym salonem dla elit.

Wieczko aktualnie prezentowane jest w Muzeum w Chełmnie na stałej wystawie historycznej i opowiada częściowo o życiu sprzed Zagłady. 

materiał, guma, jama śmietniskowa 4, nr inw. MOK/CH/1430

Najbardziej przejmującymi personalnymi świadectwami Zagłady, manifestującymi niewyobrażalny wymiar niemieckiego okrucieństwa, są rzeczy należące do najmłodszych ofiar obozu w Chełmnie (niem. Kulmhof). Znajdujący się w muzealnych zbiorach dziecięcy but wykonany został z materiałowej cholewki i gumowej podeszwy, na której widnieje znak podkowy.

Szlama Ber Winer, izbiczanin, uciekinier z obozu w Chełmnie, w swojej relacji złożonej w Podziemnym Archiwum Getta Warszawskiego wspominał:

„Do naszej piwnicy weszło 20 osób, a do drugiej 15. Więcej grabarzy wówczas nie było, znalazłszy się w zimnej i ciemnej piwnicy, rzuciliśmy się na skąpą słomę i wybuchnęliśmy głośnym płaczem. Ojcowie płakali nad losem swych dzieci, których już więcej nie zobaczą. Jeden z więźniów, Moniek Halter, piętnastoletni chłopiec z Izbicy, objął mnie i szlochał, powtarzając: Ach, Szlojme, niech ja sam padnę ofiarą, ale niechby moja matka i siostra przynajmniej ocalały”. 

W kontekście Zagłady buty symbolizują ostatnią drogę ofiar, przechodzenie człowieka w niebyt i przemijanie pokoleń.

tworzywo sztuczne, ⌀ 3,5 cm, MOK/CH/1294

Krem „Nivea” był pierwszym produktem kosmetycznym wytwarzanym na skalę masową. Kojarzony z okrągłym niebieskim opakowaniem swoją nazwę wywodzi z łac. niveus – ‘śnieżnobiały, biały jak śnieg’. Początki jego produkcji sięgają 1911 r. w niemieckim koncernie Beiersdorf z siedzibą w Hamburgu. Autorami słynnej receptury kremu byli chemik Isaak Lifschütz, dermatolog Paul Unna i farmaceuta Oskar Troplowitz – Żyd pochodzący z Gliwic.

Po przejęciu firmy przez Troplowitza krem produkowano najpierw w Katowicach, a od 1931 r. w poznańskiej fabryce, która dziś uznawana jest za jedną z najbardziej kompleksowych i efektywnych na świecie. Na wieczku opakowania znajdował się wizerunek sternika, którego w Poznaniu zastąpiono lotnikiem. 

To niewielkich rozmiarów opakowanie odnaleziono podczas badań wykopaliskowych na terenie poobozowym w Chełmnie w 2003 r. 

szkło, wys. 10,5 cm, MOK/CH 826

Buteleczka lekko spłaszczona wykonana z ciemnego brązowego (oranżowego) szkła. Szyjka zwieńczona korkiem (niezachowany). Na brzuścu wypukła inskrypcja: „MAGISTER/KLAWE/WARSZAWA”.  Na dnie wytłoczony symbol „HF” wskazujący na fluorki wykorzystywane w przemyśle szklarskim.

Założycielem warszawskiej firmy był Henryk Klawe, farmaceuta, filantrop, pionier przemysłu farmaceutycznego w Polsce. Medykamenty produkowane w jego laboratoriach były bardzo popularne, nie tylko w granicach Warszawy, ale i na terenie całego Imperium Rosyjskiego. Po przejęciu przedsiębiorstwa przez syna Stanisława leki trafiały nie tylko do krajów europejskich, ale i do Kanady, czy na Bliski Wschód. Sprzedawano m.in. tabletki sztucznych wód mineralnych (wartością zbliżone do naturalnych) do sporządzenia w domu, które miały pomagać w dolegliwościach nerek, pęcherza czy żołądka.

W 2002 r. artefakt ze zbiorów Muzeum prezentowano podczas czasowej wystawy „Holokaust – nazistowskie ludobójstwo i motywy jego pamięci” w berlińskim Deutsches Historisches Museum.

Miedź, wykop B/98 (pałac)

Szminki, oprawki i wkłady do szminek, to kolejny zbiór artefaktów odnalezionych na terenie poobozowym w Chełmnie. Produkt do makijażu ust, symbolu kobiecości, w sytuacji skrajnego gettowego i obozowego doświadczenia wykorzystywany był dla podkreślenia zachowanych sił witalnych, dodając otuchy i nadziei na lepsze jutro.

Menachem Sharon, bełchatowianin, który w Chełmnie w sierpniu 1942 r. stracił dziadków, matkę i dwóch młodszych braci, wspominał, dlaczego niektóre kobiety zabierały w „ostatnią podróż” oprócz przedmiotów codziennego użytku także pomadki: pragnęły dzięki nim poprawić zarówno swój wygląd, jak i dzieci, aby nie uznano ich za chorych. Z kolei Maryla Sperling, więźniarka siedmiu obozów koncentracyjnych, wspominała, że rozcierała resztki (szminki) delikatnie na policzkach, co uchroniło ją przed selekcją na śmierć.

wykop pałac, skóra, ebonit, 9,5 x 4 cm

Portmonetka damska wykonana ze skóry, w jej wnętrzu znajdowało się kilka guzików bieliźnianych i wycięte z papieru, niewykorzystane, kupony żywnościowe. Najbardziej czytelny (w języku niemieckim) upoważniał do wykupienia 10 gramów chleba od 16 października do 4 listopada 1941 r. Wierzchni kupon przykryty był czerwonym, wykonanym z ebonitu serduszkiem z małą podkówką. Podkowa według ludowych wierzeń przyciąga szczęście, powodzenie i pieniądze. W połączeniu z sercem miała zapewne przynieść szczęście w miłości.

Portmonetkę odnaleziono w miejscu opodal południowej części pałacu w Chełmnie, gdzie w czasie funkcjonowania obozu przy sortowaniu odzieży, przez jego okna wyrzucano rzeczy należące do ofiar. Obiekt ten możemy identyfikować z grupą ok. 20 tys. Żydów z Rzeszy, Pragi, Wiednia i Luksemburga, którzy w tym czasie zostali przetransportowani do łódzkiego getta. 

kamień, wym. 3,5 x 2,5 cm, jama 4

Figurkę „siedzącej małpy” odnaleziono w tzw. jamie śmietniskowej na terenie poobozowym w Chełmnie. Przypomina jedną z trzech „mądrych małp” – Iwazaru, wywodzącą się z japońskiego przysłowia: „nie widzę nic złego, nie słyszę nic złego, nie mówię nic złego”.  Mogła stanowić pamiątkę po zagranicznej podróży, fascynację orientem, zabawkę, oddzielną rzeźbę lub dekorację przedmiotów użytkowych.

W zestawieniu z historią ofiar obozu zagłady symbolizuje niewypowiedziany lęk, obawę przed utratą życia. Zakrywająca pysk odzwierzęca postać wyraża niemoc wykrzyczenia światu swojego cierpienia i panującą zewsząd zmowę milczenia.