Z losem ostatnich więźniów niemieckiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, zamordowanych w trakcie jego likwidacji, w nocy z 17 na 18 stycznia 1945 roku, związany jest niezwykły dokument. To zbiór 17 notatek, w których przetrzymywani w spichlerzu opisali swoje osobiste i rodzinne doświadczenia Holokaustu. Akt pisania został podjęty najpóźniej na kilka dni przed likwidacją ośrodka. Nie wiemy, w jakich okolicznościach notes wyniesiono z terenu obozowego. Prawdopodobnie został przekazany jednemu z polskich mieszkańców wsi, z którymi więźniowie mieli kontakt. Ten następnie przekazał go żołnierzom radzieckim, którzy wkroczyli na teren obozu dwa dni po jego likwidacji. Zawarte w notatniku zapiski, sporządzone w oryginale w języku polskim, znane są jedynie z tłumaczenia na język rosyjski, którego dokonał lejtnant Ajzenman, tłumacz 7 Oddziału Zarządu Politycznego 1 Frontu Białoruskiego. Maszynopis tłumaczenia znajduje się w zasobie Państwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie. Losy oryginału pozostają nieznane. Tłumaczenie dokumentu na język polski zostało dokonane na podstawie rosyjskiego maszynopisu. Dokument funkcjonuje w historiografii pod nazwą Testament ostatnich więźniów obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem.
Wystawa prezentuje tekst tego wyjątkowego świadectwa.
Kurator wystawy: Małgorzata Grzanka,
oprawa plastyczna: Wawrzyniec Kozicki,
miejsce ekspozycji: Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, Oddział Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie,
okres ekspozycji: od 17 stycznia 2020,
wystawa czynna: w godzinach pracy Muzeum: od 1 października do 31 marca w godz. 9.00–15.00, od 1 kwietnia do 30 września w godz. 9.00 do 17.00 (wtorek–niedziela).
