Aktualności

Informujemy o wznowieniu działalności edukacyjnej prowadzonej na terenie Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Podjęliśmy wszelkie działania, by przestrzeń muzealna była miejscem bezpiecznym dla zwiedzających i uczestniczących w zajęciach edukacyjnych. Zwiedzanie z przewodnikiem oraz zajęcia odbywają się zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Głównego Inspektoratu Sanitarnego w sprawie funkcjonowania instytucji kultury w czasie pandemii COVID-19.

We wrześniu i październiku br. Muzeum odwiedziły pierwsze grupy nauczycieli i uczniów, biorących udział w projekcie edukacyjnym pt. Wizyty w miejscach pamięci realizowanym we współpracy ze szkołami średnimi z powiatu szamotulskiego oraz przy wsparciu samorządu powiatu szamotulskiego. Projekt jest kontynuacją, począwszy od 2016 r., corocznych wizyt w Muzeum.

Celem projektu jest poznanie przez młodzież związanych z II wojną światową miejsc pamięci w Wielkopolsce. Wizyta w Muzeum ma charakter dnia studyjnego obejmującego zwiedzanie Miejsc Pamięci w Chełmnie oraz Lesie Rzuchowskim wraz z pokazami filmów dokumentalnych i lekturą relacji ofiar obozu oraz udziałem młodzieży w zajęciach edukacyjnych.

Projekt jest oddolnym i nowatorskim działaniem zainicjowanym przez nauczycieli historii ze szkół, dla których organem prowadzącym jest powiat szamotulski.

W związku z planowaniem wizyty w Muzeum-Miejscu Pamięci wszystkich zainteresowanych prosimy o wcześniejszy kontakt z naszymi pracownikami.

Prosimy o zapoznanie się z regulaminem zwiedzania Muzeum.

10 września 2020 r. ordynariusz diecezji włocławskiej bp Wiesław Mering odprawił uroczystą mszę świętą koncelebrowaną w intencji ofiar obozu zagłady Kulmhof oraz polskich zakładników zamordowanych 15 listopada 1939 r. Homilię wygłosił ks. prałat Zbigniew Cabański, wikariusz biskupi, proboszcz Parafii Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Koninie.
W związku z pracami prowadzonymi w obrębie Pomnika Ofiar Zagłady msza odprawiona została wyjątkowo w kościele parafialnym p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie.

Po liturgii uczestnicy uroczystości, udali się do lasu rzuchowskiego, gdzie upamiętnili ofiary składając wiązanki i znicze przy Ścianie Pamięci. Po słowie skierowanym do zgromadzonych przez ks. biskupa, wicewojewoda wielkopolski Aneta Niestrawska odczytała list skierowany do uczestników przez wojewodę Łukasza Mikołajczyka. Następnie dr Eleonora Bergman z Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie odczytała fragment relacji Szlamy Winera, uciekiniera z Kulmhof.

W uroczystości wzięli udział między innymi poseł na Sejm RP Leszek Galemba, starosta kolski Robert Kropidłowski, delegacje władz samorządów powiatowych, miejskich i gminnych
z województw wielkopolskiego i łódzkiego, delegacja Gminy Wyznaniowej Żydowskiej
w Poznaniu, reprezentacje służb mundurowych, instytucji, organizacji społecznych.

W tym roku wrześniowa msza święta odbyła się po raz siedemnasty. Organizatorami uroczystości byli Wójt Gminy Grzegorzew Bożena Dominiak i proboszcz Parafii Rzymsko-Katolickiej w Chełmnie, ks. Grzegorz Grochowski.

Zdjęcia: Urząd Gminy Grzegorzew

Miło nam poinformować, że Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem otrzymało I Nagrodę w kategorii Działalność Wystawiennicza za stałą wystawę historyczną „To są ostatnie dni naszego życia, dajemy więc znać o sobie”. Kulmhof – początek Zagłady w konkursie Wydarzenie Muzealne Roku w Wielkopolsce „IZABELLA 2019”.

IZABELLA jest prestiżowym konkursem wielkopolskiego środowiska muzealniczego na najwybitniejsze wydarzenie muzealne roku. Pierwszych laureatów wyłoniono w 2002 roku. Konkurs jest organizowany przez Fundację Muzeów Wielkopolskich pod stałym patronatem Marszałka Województwa Wielkopolskiego. W skład Kapituły liczącej od 5 do 7 osób wchodzą przedstawiciele zarządu Fundacji, środowiska muzealniczego, nauki, artystów plastyków oraz mediów.

Ekspozycję otwarto 18 grudnia 2019 r. Jej tytuł nawiązuje do słów zawartych w wiadomości sporządzonej w kwietniu 1943 r. przez dwunastu żydowskich rzemieślników przetrzymywanych na terenie ośrodka zagłady Kulmhof. Wystawa jest próbą monograficznego przedstawienia dziejów obozu, ze wskazaniem na jego wyjątkowość w odniesieniu do polityki realizowanej względem Żydów na ziemiach okupowanej Polski. Szczególną rolę odgrywają tutaj relacje
i świadectwa ofiar, przede wszystkim żydowskich więźniów zmuszanych do pracy na terenie obozu, a także innych naocznych świadków, również niemieckich oprawców. Wyjątkowa jest również rola prezentowanych artefaktów – świadectw ziemi, pozyskanych w trakcie wieloletnich badań archeologicznych. To zarówno drobne osobiste przedmioty, które w ostatnią drogę zabrały ze sobą ofiary, jak i te, które odsyłają bezpośrednio do sprawców zbrodni. Autorami wystawy są  Andrzej Grzegorczyk (scenariusz) oraz Wawrzyniec Kozicki (oprawa plastyczna) we współpracy z Bartłomiejem Grzanką, kierownikiem Muzeum. 

W ramach Międzynarodowego Dnia Pamięci o Zagładzie Romów na terenie Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem oddano hołd romskim ofiarom obozu.

W tym roku przypadła 76. rocznica likwidacji tzw. obozu rodzinnego dla Cyganów (niem. Zigeunerfamilienlager), będącego częścią obozu Auschwitz II-Birkenau. Jednej nocy, z 2 na 3 sierpnia 1944 roku, zamordowano w komorach gazowych około 4,3 tysiąca dzieci, kobiet i mężczyzn, ostatnich romskich więźniów obozu. Datę 2 sierpnia Sejm RP uchwalił Dniem Pamięci o Zagładzie Romów i Sinti.Dnia 2 sierpnia wspominamy także prawie pół miliona ofiar niemieckiego ludobójstwa popełnionego na Romach i Sinti w okupowanej Europie, w tym w obozie zagłady Kulmhof. Między 2 a 9 stycznia 1942 roku przywieziono tutaj ponad 4 tysiące Romów i Sinti deportowanych wcześniej z pogranicza austriacko-węgierskiego i przetrzymywanych w tzw. obozie cygańskim (niem. Zigeunerlager) utworzonym w obrębie getta łódzkiego (niem. Litzmmanstadt Getto).

Szlama Winer, jeden z nielicznych naocznych świadków Zagłady Żydów i Romów w Kulmhof, w relacji spisanej po jego ucieczce z obozu, gdzie pracował jako przymusowy grabarz, odnajdujemy przejmujący opis tamtych wydarzeń:

„Z upływem pół godziny nadjechało drugie auto z Cyganami. Zatrzymało się w odległości ok. 100 metrów od nas, żebyśmy nic nie słyszeli (głuche krzyki rozpaczy wyprowadzały nas z równowagi). Do obiadu załatwiliśmy 3 samochody, po obiedzie – 4 (zwykliśmy je liczyć). […] Tym ośmiu »dołowym« nie pozwolono opuścić grobu. Kazano im położyć się twarzą do cygańskich trupów. Żandarm zabiał ich z broni maszynowej”.

Dnia 3 sierpnia br. na terenie Muzeum, w lesie rzuchowskim, przy pomniku poświęconym Romom i Sinti – ofiarom obozu Kulmhof, kierownik Oddziału Bartłomiej Grzanka wraz z pracownikami złożyli kwiaty i zapalili symboliczny znicz pamięci.

Z wielkim smutkiem informujemy o śmierci Dawida Marszewskiego, niezwykle utalentowanego artysty młodego pokolenia. Urodził się w Kole, gdzie z wyróżnieniem ukończył tamtejsze Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych. Następnie podjął studia na Wydziale Malarstwa i Rysunku poznańskiego Uniwersytetu Artystycznego. W 2016 roku obronił pracę dyplomową, która otrzymała wyróżnienie w Ogólnopolskim Konkursie Najlepszych Dyplomów Uczelni Artystycznych ArtNoble. W 2019 roku na tej uczelni uzyskał tytuł doktora sztuk – dysertacja Figury współczucia: zwrot empatyczny w sztuce współczesnej.

W swojej twórczości często odnosił się do kategorii wzniosłości nacechowanej transcendentnym odczuwaniem cierpienia, współczucia i tego, co niewidoczne, niepostrzegalne, będące bodźcem do wglądu w naturę i byt człowieka. Był wnikliwym obserwatorem otaczającego go świata, intelektualistą, dla którego sztuka jako narzędzie, oprócz warstwy materialnej, stanowiła element procesu badawczego, angażując widza do zadawania pytań o codzienność, tożsamość, wyobcowanie.

„Pamiętam z dzieciństwa wyprawy rodzinne do różnych »atrakcyjnych« miejsc, wśród których było oddalone 10 kilometrów od mojej miejscowości Chełmno. W rodzinnym albumie zachowały się̨ zdjęcia z tych wypraw. Na jednym z nich stoję̨ w letnim ubraniu; jedną ręką trzymam Tatę̨ za rękę̨, a drugą wskazuję w kierunku wyłaniającej się w oddali polany. Stoimy w okolicy wielkiego monumentu. Są tu ścieżki spacerowe, lapidarium z macew przywiezionych z Turku, krzewy dzikiej róży i małe muzeum. A ja na zdjęciu wyciągam rękę i wskazuję na drugą polanę. Tam dalej już nie, tam nic nie ma – brzmi mi dzisiaj jakby odpowiedź na moje pytanie” (Dawid Marszewski, tekst do wystawy Kątem oka, 2015).

W swoim dorobku posiadał kilkadziesiąt wystaw indywidualnych i zbiorowych, w Polsce i za granicą. Jego prace wystawiano m.in.: na V Biennale Sztuki Współczesnej w Odessie, XI Biennale Sztuki Współczesnej w Dreźnie, w Muzeum Współczesnym we Wrocławiu, Galerii Miejskiej Arsenał w Poznaniu czy Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku. W 2015 roku prezentował wystawę Kątem oka w Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem i Muzeum Martyrologicznym w Żabikowie.

Na ekspozycji zgromadzono wówczas dziesięć prac, w których artysta podejmuje temat pamięci po Holokauście, a także miejsc, fizycznych przestrzeni, zranionych tym zdarzeniem. Jeden z dwustronnych obrazów Tam dalej już nie, tam nic nie ma, ukazywał idylliczny, sztampowy krajobraz (miejsce po) z ukrytą po drugiej stronie podobrazia mapą wykopalisk archeologicznych. Z kolei obraz otwierający wystawę, o takim samym tytule, jest bezpośrednio zapożyczonym kadrem z ponad dziewięciogodzinnego filmu dokumentalnego Shoah Claude’a Lanzmanna zrealizowanego w 1985 roku. Obraz ten znajduje się w zbiorach Muzeum w Chełmnie nad Nerem.

Marszewski zawodowo związany był z UAP, pełnił obowiązki asystenta w XII Pracowni Malarstwa. Był osobiście i twórczo zaangażowany w życie uczelni, ale także związany, chociażby poprzez wystawy czy inne aktywności artystyczne ze swoim rodzinnym miastem, Kołem. Jego twórczość, którą można opisać jako niedookreśloną, wymykającą się schematom „od-do”, metafizyczną, łączyła swobodnie malarstwo z filmem, instalacją i performancem. Szczególnie teraz, w zetknięciu ze śmiercią artysty, odbierana jest jej głębia treści.

Był wielokrotnie odznaczany, w 2018 roku otrzymał Medal Młodej Sztuki przyznawany przez redakcję Głosu Wielkopolskiego i Stypendium Artystyczne Miasta Poznania. Wśród innych zasług można wymienić, podając za uczelnią: stypendysta Rektora UAP, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Prezesa Rady Ministrów. Zdobywca nagrody artystycznej ExkluzivPrize2013 przyznawanej przez magazyn Exkluziv. Otrzymał wyróżnienie honorowe na Międzynarodowym Triennale Mediów Cyfrowych. Trzykrotnie nominowany do Ogólnopolskiej Nagrody Artystycznej: Nowy Obraz-Nowe Spojrzenie, wielu innych.

Po prawie rocznej przerwie, w marcu 1944 r. Niemcy powrócili na teren dawnego majątku w Chełmnie nad Nerem, przystępując do odtwarzania infrastruktury obozowej. Powodem wznowienia masowych transportów do obozu zagłady Kulmhof była rewizja polityki prowadzonej przez władze okupacyjne względem getta łódzkiego (Litzmannstadt Getto). Stopniowo wygaszano zakłady pracy, warsztaty, fabryki, a ludność przygotowywano do tzw. ewakuacji lub pracy poza gettem. W tym czasie na terenie tzw. Kraju Warty (Warthegau) z gett zorganizowanych przez Niemców funkcjonowało jedynie w Łodzi. 

Okucia walizek, Archiwum Muzeum

To w kierunku Chełmna ze Stacji Radegast odchodziły kolejne transporty skazanych na unicestwienie Żydów. Z chwilą rozpoczęcia wysiedleń 23 czerwca 1944 r. w getcie przebywało około 76 tys. osób. Procedura uśmiercania, odmiennie niż w pierwszym okresie działalności obozu, odbywała się nie w Chełmnie, ale w lesie rzuchowskim. Tam też ustawiono dwa drewniane baraki z tabliczkami: „do lekarza” i „zakładu kąpielowego” (sugerujące istnienie obozu przejściowego) oraz zbudowano dwa piece krematoryjne.

Pociągi zatrzymywały się na stacji w Kole, gdzie nakazywano Żydom przesiąść się do kolejki wąskotorowej, dojeżdżającej do Chełmna. Po nocy spędzonej w budynku kościoła, Żydów przewożono do tzw. obozu leśnego (Waldlager), gdzie na miejscu uśmiercano ich w samochodach-komorach gazowych.

Wyjechałem 10-tym transportem z getta, jak mówili, na roboty. W getcie zostawiłem żonę i dwoje dzieci. Wydzielili mnie z tego transportu, posłali do pracy jako szewca, a cały transport poszedł do pieca. Na wszystko to sam patrzę, no ale co ja mogę zrobić, słaby bezbronny człowiek. Jestem taki sam jak ci wszyscy, których posyłają na śmierć.

Berek Himelfarb, fragment Testamentu ostatnich więźniów obozu, 28 lipca 1944.

Deportacje do Kulmhof poprzedziły ostateczną likwidację getta. Do 14 lipca 1944 r. w dziesięciu transportach wywieziono łącznie 7196 osób, pozostałych między 9 a 29 sierpnia przetransportowano do Auschwitz-Birkenau.

Ukazało się drugie, poprawione wydanie publikacji "Heinz May. Wielkie kłamstwo. Narodowy socjalizm w postaci nieznanej narodowi niemieckiemu".

Druk publikacji sfinansowały Lasy Państwowe - Nadleśnictwo Koło z siedzibą w Gaju (https://kolo.poznan.lasy.gov.pl/), wydawcą jest Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie.

Spisany w lutym 1945 r. pamiętnik niemieckiego leśnika Heinza Maya, kierującego pracą Nadleśnictwa Koło w okresie od stycznia 1940 do stycznia 1945 r. to cenne źródło informacji o obozie zagłady Kulmhof z uwagi na trzeci rozdział: „Wielki mord na Żydach” który jest relacją naocznego świadka zbrodni popełnianych przez SS-Sonderkommando Kulmhof – człowieka w pełni świadomego ogromu tej zbrodni. Jest ona bardzo istotna, gdyż stanowi najobszerniejszą z relacji złożonych przez Niemca niebędącego członkiem załogi obozu. Pamiętnik przynosi też wiadomości o nadleśnictwie, które podczas okupacji znalazło się na terenie okręgu Rzeszy Kraj Warty. Jest to także dokument ukazujący ewolucję poglądów narodowego socjalisty od fascynacji ideologią aż do jej całkowitego odrzucenia. W aneksie zamieszczono treść znajdujących się w zasobie Archiwum Instytutu Zachodniego niepublikowanych wcześniej powojennych relacji Polaków o Mayu. Teksty opracował i opatrzył wstępem Bartłomiej Grzanka, kierownik Muzeum.