Aktualności

5 lutego 2021 r. kierownik Muzeum Bartłomiej Grzanka wraz z Dominikiem Nosalem, dyrektorem Szkoły Podstawowej im. Adama Mickiewicza w Chełmnie upamiętnili  Stanisława Kaszyńskiego, przedwojennego sekretarza gminy Chełmno, który za próbę poinformowania świata o zbrodniach popełnianych na Żydach oraz Romach i Sinti w niemieckim obozie zagłady Kulmhof został zamordowany przez funkcjonariuszy SS-Sonderkommando Lange najprawdopodobniej 2 lutego 1942 r.

27 stycznia przypada Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Data ta wiąże się z  rocznicą wyzwolenia niemieckiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz-Birkenau w 1945 r., którą Zgromadzenie Ogólne ONZ ustanowiło jako wyraz międzynarodowej pamięci o Holokauście. Z tej okazji Muzeum w Chełmnie zaprosiło nauczycieli i uczniów z Zespołu Szkół Rolniczego Centrum Ustawicznego w Kościelcu do udziału w projekcie edukacyjnym. Jego uczestnicy wzięli najpierw udział w wirtualnym spacerze po Miejscach Pamięci w Chełmnie i w Lesie Rzuchowskim. Podążając za przewodnikiem, zapoznali się z historią niemieckiego obozu zagłady Kulmhof oraz poszczególnymi punktami historycznymi obecnymi w topografii obydwu miejsc. Później uczestniczyli w warsztatach on-line poświęconym zinwentaryzowanym zbiorom muzealnym. Mamy nadzieję, że taka forma edukacji pozwoli uczniom zdobyć rzetelną wiedzę historyczną o obozie zagłady Kulmhof i sytuacji ludności żydowskiej w Kraju Warty, będąc również właściwą formą przygotowania do późniejszej wizyty w Muzeum lub w innych miejscach pamięci. Projekt przygotowały nasze koleżanki z Działu Edukacji Magdalena Babik i Małgorzata Grzanka.  

Na terenie Muzeum w Chełmnie jego pracownicy upamiętnili wszystkie ofiary Holokaustu przez złożenie kwiatów i zapalenie zniczy.

18 stycznia wspominamy ostatnich 47 Żydów więzionych w obozie zagłady Kulmhof zamordowanych w nocy z 17 na 18 stycznia 1945 r. Przetrzymywani w budynku spichlerza, zmuszeni zostali do wykonywania różnych prac: porządkowych, rzemieślniczych, obsługując piece krematoryjne. Szczególna była rola warsztatów rzemieślniczych, krawieckich i szewskich, które znajdowały się na piętrze spichlerza. Na wieść o zbliżających się do Łodzi oddziałach radzieckich komendant obozu Hans Bothmann podjął decyzje o jego ostatecznej likwidacji i rozstrzelaniu uwięzionych w spichlerzu robotników. W tragiczną noc z 17 na 18 stycznia 1945 r. więźniów piątkami wyprowadzano przed budynek, dokonując egzekucji strzałem w tył głowy. W odpowiedzi pozostali uwięzieni, przebywający jeszcze w spichlerzu, podnieśli ostatnią próbę buntu, zabijając dwóch niemieckich policjantów. Udało się wówczas zbiec dwóm więźniom, Mieczysławowi Żurawskiemu i Szymonowi Srebrnikowi.
W odpowiedzi na bunt załoga niemiecka zaryglowała drzwi spichlerza i podpaliła budynek. W pożarze zginęli ostatni więźniowie Kulmhof.

Po opuszczenia przez SS-Sonderkommando Chełmna miejscowa ludność złożyła ciała więźniów do wspólnej mogiły położonej na skraju terenu poobozowego. Miejsce to uczczono pomnikiem, który przez wile lat był jedynym wyrazem upamiętnienia Zagłady dokonanej w tym miejscu.

Ostatnie ofiary obozu uczczono przez złożenie kwiatów i zapalenie zniczy.

Na kilka dni przed likwidacją obozu ostatni żydowscy więźniowie spisali w notesie osobiste świadectwa, które znane są jako Testament ostatnich więźniów obozu zagłady Kulmhof. W jednej z notatek odczytujemy:

„[...] Kilka tygodni po tym, jak ja trafiłem do obozu, z łódzkiego getta wysiedlili wszystkich Żydów i powiedzieli im, że ich poślą na roboty do Niemiec, do Lipska i Monachium. Ja wiem, że to Monachium i Lipsk okazują się takimi samymi obozami, jak i ten, w którym ja jestem. Wtedy wysiedlili z getta i moją rodzinę. Teraz zostałem sam, bez rodziny, bez najbliższych krewnych, jak człowiek nikomu niepotrzebny. Tak żyję i oczekuję dnia, kiedy i ja pójdę do mojej rodziny. Mam jedną prośbę do dobrych ludzi: zawiadomcie o moim losie mojego szwagra, mieszkającego w Rosji. Jego nazywają Wołkowicz Wolf. Ot i wszystko.”

Bocian Lejb

Miło nam poinformować, że ukazała się publikacja pt. „Sytuacja ludności żydowskiej w Kraju Warty. Materiały dydaktyczne dla nauczycieli”. Wydawnictwo to jest materiałem pomocniczym dla nauczycieli szkół podstawowych i ponadpodstawowych, którzy chcą przekazać uczniom wiedzę o Holokauście, położeniu ludności żydowskiej w tzw. Kraju Warty oraz funkcjonowaniu pierwszego niemieckiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem.

Publikacja ta stworzona została z myślą o nauczycielach przedmiotów humanistycznych, którzy podejmują tę problematykę na lekcja historii, języka polskiego, wiedzy o społeczeństwie. Wydawnictwo składa się z dwóch części: drukowanej i multimedialnej. W pierwszej zostały zawarte artykuły historyczne:

• Represje niemieckie wobec ludności żydowskiej w Kraju Warty w pierwszych miesiącach II wojny światowej (Jacek Nawrocik);
• Getta prowincjonalne w Kraju Warty (Małgorzata Grzanka);
• Getto łódzkie 1940‒1944 (dr Adam Sitarek);
• «Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej» w Kraju Warty. Obóz zagłady Kulmhof (1941‒1945) (Bartłomiej Grzanka);
• „Projekt „Sytuacja ludności żydowskiej w Kraju Warty” jako przykład wykorzystania literatury pamiętnikarskiej w edukacji szkolnej (prof. dr hab. Danuta Konieczka-Śliwińska).

Załącznikiem do niniejszej publikacji są materiały źródłowe, dokumenty, fotografie, artefakty i scenariusze lekcji, które umieszczono na stronie internetowej dostępnej pod adresem www.chelmno-muzeum.eu w zakładce „Edukacja. Materiały dydaktyczne”. Autorami scenariuszy są doświadczeni nauczyciele na co dzień uczący w szkołach woj. wielkopolskiego.

Bezpłatne wydawnictwo jest już 3 tomem serii wydawniczej pt. „Z Archiwów Muzeów w Chełmnie nad Nerem i w Żabikowie” przygotowywanej wspólnie z Zakładem Dydaktyki Historii Wydziału Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wydane zostało w ilości 1000 egzemplarzy. Ze względu na panującą sytuację epidemiczną utrudniony jest bezpośredni kolportaż publikacji do szkół. Nauczyciele zainteresowani nabyciem 3 tomu pt. „Sytuacja ludności żydowskiej w Kraju Warty” proszeni są o kontakt z muzeum w Chełmnie.   

Nowa publikacja powstała w ramach zadania „Realizacja wystawy stałej w Muzeum Martyrologicznym w Żabikowie ‒ działania edukacyjne”, które dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust.1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych. Ponadto zadanie dofinansowano ze środków Samorządu Województwa Wielkopolskiego.

Między 7 a 10 grudnia 1941 r. prawie 3 tysiące Żydów – mężczyzn, kobiet i dzieci – mieszkańców Koła zostało przewiezionych do wsi Kulmhof (Chełmno nad Nerem) i zamordowanych w uruchomionym we wsi pierwszym na okupowanych ziemiach polskich niemieckim nazistowskim obozie śmierci. Deportację Żydów poprzedziło wywiezienie do Kulmhof, 5 grudnia, trzydziestu mężczyzn, którzy mieli przygotować w lesie rzuchowskim masowy grób.

Żydzi  z Koła stali się w ten sposób pierwszymi ofiarami masowej i planowanej eksterminacji ludności żydowskiej w tzw. Kraju Warty. W ciągu roku od uruchomienia obóz zagłady Kulmhof pochłonął życie około 200 tysięcy ofiar.

O przebiegu deportacji zeznawał po wojnie m.in. Michał Podchlebnik, naoczny świadek wydarzeń. Sam, jako mieszkaniec Koła, przesiedlony najpierw do getta wiejskiego w Bugaju, został deportowany do obozu w styczniu 1942r., kiedy likwidowano getta wiejskie w Bugaju i Nowinach Brdowskich. Zmuszony do pracy jako grabarz, uciekł po kilku dniach.

Wywózki z Koła wzbudzały niepokój we wszystkich okolicznych gminach żydowskich, które od razu próbowały uzyskać informacje o losie wysiedlonych. Próby zdobycia wiadomości od Niemców spełzały jednak na niczym – Żydzi w odpowiedzi słyszeli jedynie o wywózkach do Galicji czy Pińska. Mimo to ustalono ostatecznie, że celem deportacji jest wieś Chełmno. Niemcy tłumaczyli, że znajduje się tam jedynie punkt przeładunkowy albo że zostanie tam założona żydowska osada, której mieszkańcy będą mogli pracować i spokojnie żyć. W rejon Koła i Chełmna zaczęto wysyłać posłańców, których zadaniem było pozyskanie wiadomości o losie deportowanych. 

W grudniu 1941 r. w obozie Kulmhof zamordowano także 1100 Żydów z powiatu tureckiego skupionych w getcie wiejskim "Czachulec" (przywiezionych z Dobrej w dn. 13–14 grudnia) oraz około 1000 Żydów z Dąbia (18–19 grudnia). Według niektórych relacji w tym samym miesiącu w obozie zginęła także cześć chorych na tyfus Romów i Sinti z austriackiego Burgenlandu zamkniętych w tzw. "obozie cygańskim" przylegającym do getta łódzkiego.

Pierwsze ofiary obozu zagłady Kulmhof upamiętnia się 8 grudnia poprzez złożenie kwiatów i zapalenie zniczy w Miejscu Pamieci w Chełmnie i w lesie rzuchowskim.

Zakończono prace na terenie Miejsca Pamięci w lesie rzuchowskim w ramach zadania inwestycyjnego pt. „Renowacja cmentarza ofiar Obozu Zagłady Kulmhof w lesie rzuchowskim Etap I i II”. Zadanie zrealizowano w ramach programu „Groby i cmentarze wojenne w kraju” dofinansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. W ramach prac wymieniono nawierzchnię ścieżek na tzw. I Kwaterze, prowadzących od parkingu do i wokół Pomnika Ofiar Zagłady.

Jednym z elementów realizowanego zadania było odtworzenie przebiegu odcinka torów kolejki wąskotorowej, którą przez las rzuchowski dowożono transporty ofiar do Chełmna. Jest to swoiste upamiętnienie „drogi śmierci” ofiar obozu.

Linie kolejowe odgrywały ważną rolę w realizacji „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, także w przypadku obozu Kulmhof. Wieś miała dogodne połączenie komunikacyjne z powiatowym Kołem – zarówno drogowe, jak i kolejowe – poprzez kolej wąskotorową. Linia kolejki prowadziła z Włocławka przez Izbicę Kujawską, Przystronie, Koło – do Dąbia i liczyła łącznie 70 km (odcinek Koło–Dąbie powstał w 1914 r.). Koło skomunikowane było koleją normalnotorową ze stolicą okręgu – Poznaniem, oraz poprzez Kutno z Łodzią, gdzie na terenie getta skupiono najwięcej Żydów. To właśnie warunki komunikacyjne zadecydowały o wyborze miejsca na obóz. 

Od 16 stycznia 1942 r. kierowano do Kulmhof transporty Żydów z getta łódzkiego. Po załadowaniu na stacji kolejowej Łódź–Radegast składy kierowano przez Kutno do Koła koleją normalnotorową. Po dotarciu do Koła Żydzi musieli pokonać liczącą ok. trzech kilometrów drogę do znajdującej się na Nowym Rynku tzw. synagogi mniejszej, gdzie spędzali ostatnią noc przed przewiezieniem ciężarówkami do Kulmhof. Podczas tego swoistego marszu śmierci wielu Żydów, zwłaszcza osób starszych, zostało brutalnie zabitych przez niemieckich policjantów z eskorty.

Od 1 marca 1942 r., na skutek protestu kolskich Niemców, przeciwnych prowadzeniu Żydów przez miasto, ofiary przesadzano na samochody ciężarowe i dowożono do wsi Zawadka, gdzie spędzały ostatnią noc w młynie. Kolejna zmiana nastąpiła 14 marca, od tego dnia ofiary były przesadzane do wagoników kolejki wąskotorowej, która dowoziła transporty do Powiercia, skąd ofiary pędzono do młyna w Zawadce. Kolejka nie mogła dojeżdżać do Chełmna w związku ze zniszczeniem w 1939 r. mostu na rzece Rgilewce pomiędzy wsiami Skobielice i Przybyłów, a więc jeszcze przed lasem rzuchowskim. Mostek naprawiono w II poł. 1942 r., i jesienią tego roku przywrócono łączność kolejową.

W drugim okresie funkcjonowania obozu, pomiędzy 23 czerwca a  14 lipca 1944 r. skierowano do Kulmhof 10 transportów z Litzmannstadt Getto, w których znajdowało się 7196 ofiar. „Droga śmierci” wyglądała podobnie jak w pierwszym okresie. Poprzez Łódź i Koło ofiary przewożono do Chełmna, skąd z niewielkiej stacji kolejowej kierowano je do kościoła, w którym spędzały ostatnią noc przed śmiercią. Rano, samochodami ciężarowymi, Żydów zabierano do lasu rzuchowskiego.

15 listopada 2020 roku przypadła 81 rocznica rozstrzelania 56 zakładników polskich – pierwszych ofiar Lasu Rzuchowskiego.

Między połową września a połową listopada 1939 r., w ramach „Akcji Tannenberg” (Unternehmen Tannenberg) prowadzonej przez niemieckie jednostki operacyjne na obszarach wcielonych do III Rzeszy, w tym także w Kraju Warty, aresztowano, a następnie osadzono w kolskim więzieniu grupę polskich zakładników. Znaczną część z nich - 56 osób, przewieziono w dwóch transportach na teren Lasu Rzuchowskiego, gdzie zostali rozstrzelani.

W wyniku akcji śmierć ponieśli przedstawiciele wszystkich klas społecznych, m.in. rolnicy, przedsiębiorcy, przedstawiciele miejscowej inteligencji – mieszkańcy powiatu kolskiego, którzy wyróżniali się postawą patriotyczną, szacunkiem wśród miejscowej ludności czy pozycją majątkową. Akcja ta określana również mianem „Akcja Inteligencja”, była jedną z licznych na okupowanych przez Niemców terenach, prowadzonych w celu zastraszania miejscowej ludności, a w konsekwencji zmierzająca do likwidacji elity narodu polskiego.

Po egzekucji ciała zamordowanych złożono w masowym grobie na terenie Lasu Rzuchowskiego. Ciała zamordowanych zakładników ekshumowano latem 1945 r. Ekshumacja była prowadzona pod kierunkiem sędziego Władysława Bednarza. Odbył się również wtedy pogrzeb ofiar z udziałem rodzin.

Dla upamiętnienia pomordowanych w 1991 r. na terenie Lasu Rzuchowskiego został wzniesiony pomnik-ołtarz, według projektu artysty-rzeźbiarza Jana Rassumowskiego. Dzięki prowadzonemu śledztwu w sprawie tej zbrodni oraz późniejszym badaniom udało się ustalić nazwiska 54 spośród 56 ofiar, których nazwiska umieszczone są na płycie pomnika.

W niedzielę 15 listopada pracownik Muzeum wspólnie z przedstawicielem rodzin ofiar, Józefem Bystrzyckim, upamiętnił zamordowanych przez złożenie kwiatów i zapalenie symbolicznego znicza.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------

November 15, 2020 was the 81st anniversary of the shooting of 56 Polish hostages - the first victims of Rzuchowski Forest.

Between mid-September and mid-November 1939, as part of the "Operation Tannenberg" (Unternehmen Tannenberg) conducted by German operational units in the areas incorporated into the Third Reich, including the Warta Land, a group of Polish hostages was arrested and then imprisoned in the Koło prison . Most of them - 56 people - were transported in two transports to the Rzuchowski Forest, where they were shot.

As a result of the action, representatives of all social classes were killed, incl. farmers, entrepreneurs, representatives of local intellectuals - Koło county inhabitants who stood out for their patriotic attitude, respect the local population and financial position. This action, also referred to as "Action Intelligence", was one of the numerous in the territories occupied by the Germans, carried out in order to intimidate the local population and, consequently, to liquidate the elite of the Polish nation.

After the execution, the bodies of the murdered were placed in a mass grave in the Rzuchowski Forest. The bodies of the murdered hostages were exhumed in the summer of 1945. The exhumation was led by judge Władysław Bednarz. The funeral of the victims with the participation of their families was also held then.

In order to commemorate those murdered in 1991, a monument-altar was erected in the Rzuchowski Forest, designed by artist-sculptor Jan Rassumowski. Thanks to the ongoing investigation into this crime and subsequent research, it was possible to establish the names of 54 out of 56 victims whose names are placed on the monument.

On Sunday, November 15, a Museum employee together with the representative of the victims' families, Józef Bystrzycki, commemorated those murdered by laying flowers and lighting a symbolic candle.